Dünya Sağlık Örgütü’nün pandemi olarak ilan ettiği corona virüsü (COVID – 19) ile mücadelede, ülkeleri en çok zorlayan hususların başında, tıbbi cihazların, ekipmanların ve ilaçların sayı olarak sınırlı olması gelmektedir. Ülkelerin sağlık sistemleri, tanı koyulmuş ve tıbbi desteğe ihtiyaç duyan kişilerin sayısının bir anda artması durumunda, bu ihtiyaca karşılık verememe riski ile karşı karşıyadır. Hatta İtalya’dan gelen haberler maalesef bu durumun gerçeğe dönüştüğünü, doktorların sınırlı kaynakları doğru kullanmak adına hastalar arasında tercihe zorlandıklarını bildirmektedir. [i]
Eğer bir ülkede corona virüs ile mücadele gerekli olan cihazlar, ekipmanlar veya ilaçlar yetersiz ise, bunun önünde geçmenin iki yolu bulunmaktadır. İthalatın ilk çözüm olduğu söylenebilir. Ancak her ülke bu kaynaklara ihtiyaç duyduğu için, ithalat her zaman mümkün olmayabilir veya mümkün olsa bile uygun şartlarda veya miktarda olmayabilir.
İkinci çözüm ise, ihtiyaçların ülke sınırları içerisinde üretimidir. Ancak üretim için fabrikaların olması, çalışması tek başına yeterli değildir. Üreticilerin bu ürünleri üretme yetkisine sahip olması gerekir. Üretilecek olan her ne ise, bu bir maske, eldiven, bir tanı kiti, solunum cihazı veya tedavide yardımcı olacak bir ilaç olabilir, bunların, buluş sahibine bir tekel hakkı tanıyan bir fikri mülkiyet hakkı, yani bir patent (ve bazı hallerde incelemesiz patent, faydalı model) ile korunuyor olması çok muhtemeldir. Öyle ki, Türk Patent ve Marka Kurumu’nun patent arama motorunda yapılan araştırmada bu ürün başlıklarına ilişkin olarak hali hazırda kayıtlı olan birçok tescilli patent bulunduğu görülmektedir.
Türk hukukuna göre, patentlerin koruma süresi başvuru tarihinden itibaren yirmi yıldır. Dolayısıyla, bu yirmi yıllık süre dolmadıkça, üçüncü kişiler, patent ile korunan bu ürünleri, patent sahibinin izni olmadıkça üretemeyecek, ticarete konu edemeyeceklerdir. Bu ürünleri üretmek isteyen kişiler, öncelikle patent hakkı sahipleri ile iletişime geçerek kendilerine sözleşmesel bir lisans verilmesini talep edebilirler. Ama içinde olduğumuz gibi olağanüstü koşullarda, patent hakkı sahibinin izni aranmaksızın, zorunlu lisans verilerek, üçüncü kişilerin patent hakkının korunması kapsamına giren ürünleri üretmesi sağlanabilir.
Zorunlu lisans, 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu’nun 129 ve 137. maddeleri arasında düzenlenmektedir. Kamu sağlığı nedenleriyle için patent konusu bir buluşun kullanılması büyük önem taşıyorsa veya ilgili buluşun ülke içindeki kullanımı yetersiz kalıyorsa, kamu yararı gerekçesiyle zorunlu lisans verilmesine Cumhurbaşkanı tarafından karar verilebilecektir. Bu sayede, yalnızca patent sahibi değil, başka üreticiler de patente ilişkin ürünleri üretebilecek, bu üretim sayesinde acil ihtiyaç karşılanabilecektir.
Eğer, başkasının patent haklarının konusu oluşturması sebebiyle, halen üretilemeyen gerekli ürünler varsa, Sağlık Bakanlığı’nın zorunlu lisans verilmesi yönünde bir teklifte bulunması hem kanuna hem de içinde bulunduğumuz durumun koşullarına göre uygun düşecektir. Kamu yararı gerekçesiyle, bu lisansın kapsamı, buluşun bir veya birkaç işletme tarafından kullanılması ile sınırlandırılabilmektedir.
Zorunlu lisansın verilmesi halinde, lisansın koşullarının uluslararası hukuka da uygun olması gerekmektedir. Türkiye’nin de Dünya Ticaret Örgüyü üyeliği kapsamında tarafı olduğu TRIPS yani Ticaretle Bağlantılı Fikri Mülkiyet Hakları Anlaşması’nın 31. maddesine göre, kamu menfaatinin korunması gibi durumlarda, zorunlu lisans ile üçüncü kişilere patent konusu buluşu kullanım hakkı verilebilmesi için:
somut olayın özellikleri dikkate alınması,
kullanım hakkının süresinin ve kapsamının kısıtlı olması,
patent sahibine uygun bir ücret ödenmesi,
verilen kullanım hakkının münhasır olmaması,
kullanımın yurtiçi pazarına yönelik olması,
kullanım hakkının başkasına devredilemez olması ve
zorunlu lisans kararının yargı denetimine tabi olması
gibi koşullara uyulması gerekmektedir.
Doğukan Berk Aksoy, LL.M.
Avukat | Marka Vekili | Patent Vekili
T: 0 (312) 969 09 63
[i] Lillo Montalto Monella, İtalyan doktorlar Covid-19 vakalarında ayrıma zorlanıyor: 'Durumu kritik olanlar gözden çıkarılıyor' (https://tr.euronews.com/2020/03/13/italyada-doktorlar-hasta-secmek-zorunda-kaliyor-yasama-ihtimali-yuksek-olanlar-oncelikli erişim 23 Mart 2020).